Door: Kaylee Kievitsbosch, student Saxion Hogeschool
Het is 1942. De Joodse koopman Sam Noach staat zijn koffer te pakken op het dakterras van zijn huis in de Nieuwstraat, vlak voordat hij wordt getransporteerd naar een werkkamp. Wist Sam wat hem te wachten stond? Iemand die zo aanwezig is in de wereld, kan toch niet zomaar verdwijnen?
Sam Noach is geboren in 1882 in Deventer. ‘Sam, zoals wij hem kennen van foto’s, was een man die altijd vrolijk was en had altijd een lach op zijn gezicht. Hij liep altijd voorop in de polonaise. Hij had veel humor, maar was ook een slimme zakenman’: dat is hoe Otto van Huffelen Sam Noach omschrijft. Otto is de huidige bewoner van Sams huis aan de Nieuwstraat. ‘Hij bedacht altijd de meest originele en creatieve advertenties. Men was in die tijd nog niet bezig met marketing, maar Sam Noach wel. Hij was hier al heel ver in’. Otto bladert trots door de fotoboeken die hij van Sam heeft.
Sam kreeg drie kinderen met zijn eerste vrouw: Bram, Clara en Sofie. Zijn vrouw overleed in 1927 en in 1928 hertrouwde hij met zijn huishoudster. Vanaf 1931 woonde het gezin in het pand aan de Nieuwstraat.
In de jaren ‘30 werd Sam Noach wereldberoemd in Deventer onder de naam ‘de man van Deventer’. Deze status bereikte hij door de verkoop van Vlaamsche Kloosterlinnen, en door zijn optredens in de stad en op beurzen. Naast zijn bijnamen als ‘goedkope Sam’ en ‘de man van Deventer’ werd hij ook wel de motor van de Nieuwstraat genoemd, aangezien deze winkelstraat in Deventer door hem begon op te bloeien. ‘Er werden hele campagnes door hem georganiseerd’, vertelt Otto verder, ‘Sam was een echte gangmaker. Hij was sociaal, maar hij zette ook zichzelf graag in het middelpunt van de belangstelling’.
“…Sinds zijn vertrek naar het kamp in Hummelo bleef het stil rondom de man van Deventer…“
‘Hij was niet alleen de man van Deventer, hij was de man van de wereld’, vertelt schrijver Sam de Visser. Hij schreef een boek over Sam Noach en praat met grote interesse en bewondering over hem. Sam Noach hield deze reputatie vrij fanatiek in stand. Hij vervoerde zijn producten bijvoorbeeld in een auto met op het dak een enorme wereldbol. ‘Deze staat symbool voor de man van Deventer. Hij was niet de wereld, maar maakte hiervan wel heel nadrukkelijk deel uit’, aldus De Visser.
‘Toen in 1940 de oorlog begon, kreeg Sam van meerdere mensen het advies om te gaan onderduiken. Sam had veel kennissen en relaties, waardoor hij meende dat hij veilig was, dat mensen voor hem zouden opkomen. Mij kan niks gebeuren, dacht hij, iemand die zo actief is in de wereld en met zoveel contacten. Daardoor dook hij niet onder, ondanks dat hem adressen zijn aangeboden’, aldus De Visser.
In augustus 1942 kreeg Sam Noach het bevel om zich te melden bij werkkamp de Wittenbrink in Hummelo. Hij behoorde tot de eerste groep Joodse mannen uit Deventer, die werden afgevoerd naar een werkkamp. ‘Sinds zijn vertrek naar het kamp in Hummelo bleef het stil rondom de man van Deventer’, vertelt De Visser. ‘Er is nog een briefje van hem aangetroffen, dat hij bezig was met het kweken van tomaten, maar verder vrijwel niks’.
Het is half oktober als het hele kamp in Hummelo wordt ontruimd en Sam Noach te voet naar Zutphen moet om vervolgens naar Westenborg te worden afgevoerd. Daar staat een trein klaar, die hem naar vernietigingskamp Auschwitz brengt. Op deze plek eindigt Sam Noachs leven vrijwel meteen in de pas opgezette gaskamers. ‘Er is, net zoals van veel andere Joodse slachtoffers, daarna geen signaal meer geweest van Sam. Niks. Stilte’.
‘Het is heel raar om te beseffen dat een man die altijd zo aanwezig was, zo kon verdwijnen, alsof het niets was’, zegt De Visser. Maar hoewel Sams leven in Auschwitz eindigde, is hij niet helemaal weg. Van het gezin Noach overleefde alleen Clara de oorlog, samen met haar kinderen en de kinderen van haar broer. Toen zij de winkel overnam, kwam ‘de man van Deventer’ toch weer een beetje tot leven. Er zijn nog sporen van hem in de stad: de schildering in de Nieuwstraat, de struikelstenen, de verhalen van mensen die hem gekend hebben. De man van Deventer is nooit helemaal uit de stad verdwenen.
Benieuwd geworden naar Sam Noach en het joodse leven in Deventer voor en tijdens de oorlog?
Lees ook: De hel genaamd de Oxerhof